Sayfo w Cito, hani mën këmmi lë ẖḏoḏe? (Surayt)

Sayfo w Cito, hani mën këmmi lë ẖḏoḏe? (Surayt)

Sayfo and the Syriac Orthodox Church

In reply to message #0
 
1

Cbërto kriṯo

Gabayna i cito, më aṯmël w hul l adyawma, bu tarix mën dawro hawila bi siyase, bu kanšo, bu ekonomi, bi marduṯo, bu dino, bu axlaq, bi tarbiya, bu şansur, bu yëlfono, bi kṯawto w bi qrayto... šan du camo? Hal i cito bas u dino w ah hadome d këtwola mmaṯela ëlla ğer ste mmaṯela? Hal i cito këtwola xaţ siyasi mtakso lu cwodayḏa?

Yacni mën gëd saymo adyawma w mën gëd saymo ramẖël? Hal i cito këtwola ẖëlmo d ëmṯo aw d ëmṯonoyuṯo lu mëstaqbël du camo? Hawxa ẖa kibe royiz ğalabe šëwole bu šëklano.

Kubac baš šëwolano d bëdone mi ẖarayto du doro dač 19 lẖuḏe. Bi badaye dan 1890, i cito sëryayto ortodoksayto, kmitahwela farman di “mëlle” mu šëlţono Cabdël-Ḫamid II . Cadewa, i naqqa u šëlţono d ubewo u farman këtwole širat lu mayodo du fërman.

Hën maš širat hanine:

1. Bi cito dayëm gëd duceto li dawle w lu šëlţonayḏa.
   
2. Gëd mëlfitu lah hadomaṯxu d howën maţice li dawle w li ẖokumayḏa.
   
3. Hatu mëlle hatu, latatu mam mëlal ẖrene, cal u asasano gëd ubeto tarbiya lan nacimaṯxun bi madrašto d këtxun.

Bu zabno d Cabdël-Ḫamid II <1876-1909> hawi ğalabe qaţle. Ḫa maq qaţlani kowe bi šato dan 1895. Baw walayat rabe, dlo aţlahiye qţil ğalabe şëroye. Ba šqoqe a mšiẖoye ftiẖo xu sawal mënẖëriwo. Biz ğalabe admo mawxa maẖët ëšme d Cabdël-Ḫamid u “šëlţono sëmoqo”. Ğalabe niše w nacime mawbëli bi zoriye mlaf aţ ţaye. Xaşaţan b Urhoy hwele qaţlo rabo. Cam hawxa gëd qurenolxun mimro kṯiw šan Cabdël-Ḫamid u šëlţono. Cabdël-Ḫamid b nafs du zabno, xalifa di ţayuṯo di arco kulawe.

Mdoẖo
lu yawmo d mawlodo d
Šëlţono Cabdël-Ḫamid

Këmbarxina u ceḏo du mawlodayḏe
Du šëlţonayḏan rabo w qawyo.
Huwweyo Şulţan Ḫamid II !
Raẖomo di cadale

Moryo! Hawle şëẖẖa!
W ẖaye basime,
Haw l malkuṯe w l nošuṯe
Dayëm šlomo catiro!

Bayn dac came, marwëẖ i malkuṯo
D şulţan Cabdël-Ḫamid!
šan d foyiš u šëbẖayḏe bayn dan noše

Këmšabẖina li malkuṯayḏe
Cam mdoẖo w tëcliyo
Ţrowe calyo u šëlţonayḏan
Bayn dac cašëryoṯo w daq qabëlyoṯo

Moryo hawle ẖaylo
Xëd aẖ ẖaylawoṯo šmayone
Ţray ad ḏëžmënayḏe, a mcantonayḏe
Taẖt rağloṯe nafile w mnakfe

Këbcina më Aloho u ẖanono,
Malyo bi raẖme
D macle u kursi du malkayḏan
D macle an abnayḏe a rẖime.

Mi cito sëryayto ortodoks
Efësqufo Ţimoṯewos Fawlus

Qësţanţiniye, 1902

In reply to message #0
 
2

Zabno yarixo, këtwo şaţro komo grišo cal u maḏco d këtwo cal u Sayfo. Hano ëšmo ëšmo bde d mëgle. Kul mëqqa d oṯe ste klozëm d gulenale. Mede talyo gabayna lë kowe d ţurena, mëfqinale w mëžǧëlina acle. Tam 98 šne tlelan, i fayde mënwa? W i xşara mënwa? Hani tre kategoriye kobëc d uḏcinalle. I naqla kulan, kul ẖa bu ëmkan d këtle dlë mqadëm, hani më qëm ruẖayye zaẖmeyo d malxi l dëkṯo.

Aẖnone w Aẖwoṯo,

Nẖoto hul lu qurmo, balki adyawma zaẖme kmaẖwe, bas kobëc hano d howe qumayna strateji bu cwodo du Sayfo. Ǧalabe naqlat mërli, ucdo ste kducarno d umarno: Adyawma mi naẖiye du maḏco latna faqire bas heš kit ǧalabe maḏco talyo. U maḏcano dlo kulan cam ẖḏoḏe d qaymina buwwe, nfoqo luwwe kowe zaẖme.

Mawxa kumarno: Ḫaşode! Qumu kulxu, meqëm d gone u yawmo, nẖatu lu ẖşodo!

***

I naqqa dë bdeli bu cwodo du fëtošo cal u Sayfo, cadeyo, ëno ste xëd kul yaḏoco, mbaẖbašli w karëxno dayëm cal u šop du qaţolo. U rišo daq qaţole i ẖkume d Ittiẖad w Taraqqi´wa. B riša këtwo Anwar, Ţalcat w Jamal. Bëṯër më zabno yarixo dë cwodo, ucdo kuḏcina, meqëm mu Sayfo b ğalabe, simo i ẖëḏriye du Sayfo. Këtwola pilan cam taẖrasto mdawzanto, sëmto hul li manṯo, aydarbo gëd howe u qaţlo da mšiẖoye.

Šato 1913, kmitakzi ac cašëryoṯo dak kurmanj, dac carab, dat tërkman, dač čarkaz, dač čečan... cal iḏe di dawle. Kmişalẖi, kmitahwelën yëlfono w maḏco caskari, mën gëd saymi w mën ţliboyo mënayye...

Hawxa ẖaḏiri ad Dakšuriye w Hevërkiye d këtwo b gawe d Ţurcabdin. Kmitarkëw Taškilati Maxşuşa b kul dëkṯo cal iḏe du gabo d Ittiẖad w Taraqqi.

Kmisëm “Taẖqiqat qomisyonlari” bu sër. Hani ksaymi listat, man kito rabo w man kito zangin bayn da mšiẖoye.

An noše d kito bu ẖabis, kulle qaţole w zanoye, kmitarfën maẖ ẖabsat, kmitakzi, kmişalẖi, kmisomi čatawiye. Ač čatawiyani baw walayat rabe w baw walayat nacime, knëfqi lu şaydo dan noše mšiẖoye.

Hawi qaţlo ğalabe rabo. Cël më falge d mëlyon şëroye, madënẖoye w macërboye qţili. I joğrafya daş şëroye mğayarla iḏo, më iḏo d şëroye l iḏo d kurmanj, i marduṯo, u lišono, u ekonomi daş şëroye mtanẖët lu ẖëşẖaş di arco. I arco daş şëroye Beṯ-Nahrin simo arco buro w kuro. Kul dëkṯo hawi škerat d kefe w tamo bas ab buwam qralle.

Meqëm mu Sayfo, bu Ţuro w larwal du Ţuro, aş şëroye mën šutose këtwolle? Aš šutosani, hënne w ah hadomaṯṯe mën dawro hawëlle bu qaţlo? Xaşaţan i cito mën dawro hawila? Hani hul adyawma fayiši talye aclayna. Hani klozëm d nëfqi li ẖolo. Aw du šrolo klozëm d mëfqinalën li ẖolo. W dlo aydarbo kiban d uḏcina as sababe baroye w gawoye du Sayfano d matëmle tarix d camo kamilo?

Maclumyo, kul yaḏoco kkorëx cal kṯiwoṯo, šan d qodër samle šop lu halxo b gawe du tarix ḏëlumo. U halxano kmoyëd ëšne w koṯe zabno, u yaḏoco kmoţe l qanaca ya maltamle w ya ste heš u mede d maltamle latyo mede maswëcono.
Ëno ste gëšt b gawe du tarixano du Sayfo hawxa malaxli w heš kmalaxno la´an u darbo heš ğalabe yarixoyo.

Bu zabno ẖaroyano, cal ay yawmoṯo d meqëm, bdeli këmğayarno u darbo du cwodayḏi. Meqëm b hanar kuraxnowo cal u ḏëlëm baroyo w latwoli xabro mën dawro hawile lu ḏëlëm gawoyo? Gëd ëbeno kmo maṯle:

Mërde

I cito sëryayto ortodoksayto, bu zabnano ëšma yacqubayto, manfaqla “manšur” bu lišono osmanli. Hano maqrela bac citawoṯo kulle. Bu manšur kmiţamër: Kul ẖa dlë mcawën i dawle osmanliye mqabël dad dëžmën w dax xayin d këtla gëd miẖarëm. ¹

Ah hadome di cito sëryayto ortodoksayto sëmme ataxiye cal ğalabe şëroye katolik, kaldoye w armënoye, an nošani talyewën, msiki w bëṯër qţili.
Ak kuhne b Mërde, l qul caynayye, ah hadomaṯṯe kmëqţoli, kmënẖori, kmëntoši, kmitanhëbi, hënne mqabël dë ẖḏoḏe këmjadli, i cito d man ţaw mi ẖretoyo. Ḫatta bu ẖabis, taẖt mu ḏëlëm di falaqa w du caḏab hawxa saymiwo.

Omid

B Omid ẖasyo Cabdël-Nur (1851-1933), huwle ëšmone d ğalabe noše d këtwayne mcarḏone li siyase di dawle. Abadan lë rëẖamwo an armënoye. Aş şëroye d mëžğëliwo armënoyo dlo takkël-makkël ubewolën qëm du maẖyo. ² I fanatikiyaṯe diḏe mdawmole bëṯër mu Sayfo ste.

Mëḏyaḏ

Ḫanne Safar, u rabo d Mëḏyaḏ, heš may yawmoṯo d Cabdël-Ḫamid këtwole nišan, hroro w sayfo d këtyo rabo. Sëmle arbac (4) šne rišuṯo lu konfederasyon di cašërto dad Dakšuriye d këtwën m´aydone li dawle.

Meqëm mu Sayfo d mëmẖe b Mëḏyaḏ, sëmle lista yarëxto ban ëšmone dap përut , hani hëwile l Badri u mëţşarrëf b Mërde. Kulle bëṯër msiki w mtaẖti bu ẖabis. U yawmo d mëblënne lu qaţlo, b Mëḏyaḏ sim ẖago d raqḏo cam dënnaga w zërnaye.

Ḫanne Safar acme wakilo du faţëryarxo Afrem Safar, karixi bayto b bayto b Mëḏyaḏ lašan an noše d maslëmi u şilaẖ d këtte talyo li ẖkume. U ẖa d lëwle maẖëtte ẖërmo acle w mamsakke bi ẖkume.

Nëbce

(1) Šan zëd maḏco ẖuru b Frére Hyacinthe Simon (1867-1922), Mardine La ville Heroique, 1991; Nafs du kṯowo bu carabi tërjomo d Naji Nacman, Mardin al-madinat al-abţal, 1991; Nafs du kṯowo bu tërki, Bir Papazın Günlüğü, 2008.

Armalţo Isẖaq (1879-1954), Al-Quşara fi Nakabat al-Naşara, 1919; Nafs du kṯowo bu swedi, Osmanernas och ung-turkarnas folkmord i norra Mesopotamien. De kristnas hemska katastrofer 1895, 1914-1918, 2005.

(2) Šan zëd maḏco ẖuru b ´Aziz Günel, Türk Süryaniler Tarihi, 1970, f. 192-95.

In reply to message #0
 
3

Aẖe w Aẖwoṯo,

Am mankërone du Sayfo këtte maṯle ǧalabe cajobe lašan u Sayfo dlë miḏëc Sayfo´yo. Naqqat naqqat hani, harke kubac d madnën li iḏo lašan hatu ste d huwetu qariwe aclayye.

Këmmi: Hano d huwewo Sayfo, ašër ẖa mënayxu ucdo baẖ ẖaye lë fašwo…
Ma hawxa šroloyo?

Adyawma bu maḏco d kito b iḏayna; kṯiwo w lo kṯiwo, kmadël hano abadan latle calaqa cam šrolo. Hul ucdo cal d latwo maḏco mqabël, cwodo mqabël,… ẖšiw hano šrolo! Ǧalabe jehël baynoṯayna ste hawxa qanici w heš kito hawxa qanice.

Aẖnone,

Hawxa cwodo jëddi, kubacle şabër w nafas yarixo. Bëṯër pilan, program, iqoro, ẖšowo, kiso, meẖo, jaşara, calaqa, baxyo, lebo,… w dlo, hano zaẖmeyo d howe.

Ëno hawxa bdeli. Këtwoli haymonuṯo, ay yawmani dë gëd howën šrolo. Mawxa maltamli mën dë ẖzeli: şërto, kṯawto, šëriţo, mamro, kṯowo,… mšayeli, ayko kito noše bu cëmro? Södertälje, Stockholm, Norsborg, Hallunda, Göteborg,… Balčiqa, Hollanda, Faransa, Almanya, Swisra, Awusţurya, Armenya, Gurjistan, Iran,….

Mawxa adyawma hawi ”aršiv du Sayfo”. Kṯowe cal u Sayfo, maḏco cal u Sayfo. Hano kmakfe? U jawab meni: Lo´yo. Heš kit ǧalabe l tëltimo.

Bas gëd ëmarnolxun mede: Walaw yatiwono cal hawxa mal, wlo yawmo cayni lë macëqoli. Flëǧli u malano cam kul yaḏoco d këtle w d latle xabro d kit. W hawxa b kul dëkṯo mbarbëz w nafëq xabro d Sayfo li ẖolo. Hano kţurene lu tarix.

Mu Ḫuḏro d Ḫaqqat dan Noše bë Sţanbul, ẖḏo sëmla calaqa acmi. Ţlëbla şërtoṯo, maḏco,.. mšayaclila. Ucdo i masale daş şëroye ste hawxa nafiqo li ẖolo. Yacni tacbo d 30-40 šne d huwli bi hawa lazze w nafëq u Sayfo li ẖolo!

Nacimowi, qašti Rume, dayëm meqëm mu dmoxo maẖkiyowa b riše di ẖkeye aydarbo qţili an nošayḏa, ëmmowa: Abri hani lë ţucetunne!

Qašto!

Tawdi kubenëx hani cal d maẖkallëx heš ëno nacimo! Lë ţacinën! Sëmwolle jërẖo camuqo b lebi! I bëšrayḏi aclëx mëfqili w mašmëcili li arco kula! Hway bi maqbara d Mor Abrohom ṯnëẖto b Mëḏyaḏ! Bas šuǧlayna heš lë tayëm, aq qaţole w ay yatume daq qaţole klozëm mijazën! Yacni haškara gëd umarnolëx u cwodayḏan gëd mdawëm.

***

Kfar-boran

“Kul šawţo mbaẖsiwo ëmmiwo ‘Fërmanyo, fërmanyo ...‘ Aş şëroye mšayliwo lë ẖḏoḏe ‘Ma mi ẖkumeyo ëlla man ağawiyeyo?‘ Bëṯër fahimi, u Fërman latyo man ağawiye, mi ẖkumeyo. Tam bu zabnano, i aṯto d babi i Sado azza l Mëḏyaḏ. B Mëḏyaḏ këtwo Jërjis Bë-Cisa Gawriye, mërhov diḏanwe. Mërle li Sado omër: Dcar lu bayto. Këtlan ẖa yuzbaši mërleli: Hul ucdo, hani tloṯo amre, koṯe më šëlţono Rašad, më Şţanbul. Gëd oṯe mede cal qariwo b qarce da mšiẖoye ....Haka këtloxu noše iḏice w qariwe marunne ţër hënne ste howën moro lan nošaṯṯe w maẖşën ruẖayye. Haka i dukṯo d këtne, latyo ẖşiṯo ţrëzzën laq qëryawoṯe d këtne caşye xëd Ḫaẖ, Ciwardo, Dayro du Şlibo,... Mudu an noše d këtxu acmayxu w zoxu laq qëryawoṯani w maẖşawu ruẖayxun.

Ar rabe daş şëroye i naqqa d maţilin u xabro, xayifo layimi w sëmme knëšyo. Bu knëšyo ar rabe das sëryoye (ortodoks) Malke Ḫano w Brahime Šamcun hawxa mërre l Usëve Laẖdëk lu rabo dap përuţ: Warox zërţo! Heš aṯmëlwe d mawballe an armënoye lag gëbone d Sita (u qaţlo dah Hërmëziye b Mëḏyaḏ) w qţëlënne. Adyawma ste dawroxyo! Hat ste ẖšiwo hat cal i dacwa dan armënoye! Aẖna sëryoyena w këlle u mëdir di naẖiye mërlelan: Hatu as sëryoye layto mede aclayxu. Lë zaycitu! Qaţcan w aşlan mi dukṯaṯṯxu lë rëmšitu, i ẖkume ënono!

Bëṯër bu knëšyo Malke Ḫano w Braẖime Šamcun qayimi li rağlo w mërre laẖ ẖaḏire ax xabrani dëṯṯe aẖ ẖaroye: Qaţciyyan lë rëmšitu! Cal aş şëroye mede layto! U Fërman bas cal an armënoye w cal ap përuţ w cal ak katolikyo .... Bas cal hani d këtne nuxroyeyo! Cal aş şëroye w lo mede layto! W nafiqi mu knëšyo. Usëve Laẖdëk w an nošayḏe kobi qarar w këzzën l Ḫaẖ. Aẖ ẖrene kfayši bi qriṯo.” (1)

Mor Malke

“Meqëm mu şëlẖ (1915) d Ciwardo´we, ẖa yawmo aṯi dayroyo më Mërde l Mor-Malke. Këtwole acme jandërma. An noše d Mor-Malke ẖzanne. Ḫa mar rabe di qriṯo Šamcun Ḫanne mërle lan noše omër: Ya jamaca! Kul ẖa d këtle tfënge kayisto ţroṯe larke li qamuṯo. Hani d këtte tfënag kurmanjiye ţër kolën bëṯrayye. Hani d latte ţër mëski ẖaţroṯo b iḏayye w maclanne li hawa. Ţro ẖëšwo i caskar kulan këtlan şilaẖ w latna xalye.

Maẖëtte dëwešëk qëm das siyoğene cal an nëgore w yatiwi kulle. U dayroyo bdele b carabi mërdënoyo komër lan noše: Ya noše! Mede layt w lë zaycitu! A mšiẖoye d Mërde kulle kayisene! Mëqqa d mërle nošo lë madcarle acle. Bas an noše ëmmiwo lë ẖḏoḏe: Lo lo hano latyo dayroyo! Hano ẖa ţayoyo!
U dayroyo madcarle aclayye omër: Yabo mën këbcitu dë mşaleno? Mën këbcitu d umarno? Ëno dayroyono, dayroyo b Mërde´no ... An noše ëmmiwo: Lë mşanţitu acle! Hano bi ẖile kuṯelan, kobëc d maslëmina ruẖayna! Aẖna lë kmaslëmina ruẖayna!” (2)

Ciwardo

Ciwardo ğalabe xayifo mtakazla ruẖa. B riša këtwo rab-ẖaylo Mascud Šabo. Tamëz 1915 i naqqa d aṯën ac cašëryoṯo dak kurmanj w i caskar dat tërk cal Ciwardo hawi ẖarb rabo. B Ciwardo caşiwo ğalabe şëroye w armënoye.

Mdafciwo cal i Ciwardo blalyo w bimomo.

Rab-ẖaylo Mascud sëmlewole mašwara, bi mašwara yëtwiwo huwwe w ah hadom ẖrene di mašwara, mnaqšiwo i quwwe du dëžmën w i quwwe d ruẖayye. At taktikat du ẖërobo harke saymiwonne. Bi badaye du ẖërobo Ciwardo azzela ğalabe gabore.

Ḫasyo Filiksinos Ablaẖad mi Kafro Clayto, harkewe. Blalyo w bimomo mşalewo cal ẖaşe d Mor Ḫëššabo šan aş şëroye d Ciwardo d tawri u dëžmën. U yawmo d amţalle u šambar dat tërk l side xëd bëšra ţwiri, b iḏe l qul dan noše b fëşẖo maẖëtle bi nuro di tfayo, bëṯër msalamle i ruẖo lu morayḏe.

Harke b Ciwardo caşiwo qašo Pëţrës Ḫammal më Mërde. B ẖa may yawme l rab-ẖaylo Mascud ţlëble d oṯe lu knëšyo di mašwara šan dë mşale cal riše dah hadome mqatlone d oballe bërkoṯo w moral. Qašo Pëţrës bu knëšyo i naqqa dë ẖzele kmisëm ẖëḏriyat du qaţlo cal u dëžmën qayëm li rağlo w mancele ay yatiwe. Mërlelën: Lë kowe d quţlitu, ẖţiṯoye! D quţlitu maẖrëme hatu! Cal i dawlayḏan lë kowe d saymitu xiyene xëd an armënoye!

Rab-ẖaylo Mascud mërle lu Saffo: Saffo! Mbale li qalto, tamo maẖët i čapliye acle w qware. Hano mallayo latyo qašo!

I dawle lë qadiro cal Ciwardo. Amţela më Mërde tre kuhne lašan Ciwardo d maslëmo ruẖa cal iḏayye. A tre jule kome aclayye aṯën l qëm Ciwardo, këmhawri bu mërdonoyo: Msalemu! I dawle huwla baxto!

Rab-ẖaylo Mascud mërle lan nošayḏe “Marfewu nuro appe! Hani lu qaţlayḏan aṯën!” Mẖalle buğre dač čapliyat bënne mahzamme azzën daciri. Bëṯër b zabno yarixo hawi šayno cal iḏe d Šex Fatẖalla u mẖalmoyo.