[Turkish] Osmanlıda ve Cumhuriyet’te Asker ve Sivil Bürokratların Kaleme Aldığı Asur ve Ermeni Raporları IPosted: Saturday, January 13, 2024 at 09:08 PM UT
ContentsBook Details
PrefaceIt is possible to outline the most important primary sources of the science of history as follows: concrete assets such as ancient buildings, archaeological finds and inscriptions, handwritten or printed chronicles from the period in which the events took place, documents in the official archives of the state and the archives of some individuals or institutions and organizations, periodicals such as newspapers and magazines, oral history based on narratives and visual materials such as photographs and films. "Layiẖas" published in this study are an important type of document belonging to the state archives. They are detailed reports written by a person, individuals or institutions with knowledge or experience in their field, about an important event that took place during the relevant period. It is also a tradition for senior managers to submit reports regarding their duties from time to time, or as a result of their inspections and trips. It could also be presented by experienced people who have retired from public service, or by people who are knowledgeable in their fields.1 These reports, which were presented primarily to the head of state or some other state institutions, were prepared on administrative, economic, security, diplomatic and most of all social issues faced by the state. At the end of the layiẖas, in which a problem related to the country was discussed and examined in detail, they contained solution-oriented and constructive suggestions. In terms of the discipline of history, while archival documents and documents are biased sources that reflect the official view of the state, layiẖas are important sources in that they are in comparison more objective. In this study, it is aimed to publish the layiẖas prepared about some social, economic, public order, etc. issues of the non-Muslim communities living in the region called "Eastern and Southeastern Anatolia" in the geography of the Ottoman Empire and the Republic of Türkiye, and their relations with other segments in the region. These reports, which are a source of history, were written in Ottoman Turkish. However, in order to appeal to a wide range of readers and be easily understood, it has been simplified in accordance with today's language, not in its original language. The first of the 13 reports, listed chronologically as the Ottoman Period and the Republic Period, is the Nestorian Report prepared by Marshal Halil Kamil Pasha. It describes the attacks Bedirhan Bey launched together with the Kurdish tribes against the Nestorians in 1843, which caused a great deal of loss of life and property. Additionally, articles written to local administrators on this subject are included. Later, two reports were prepared on similar topics, one of which belongs to the Minister of Foreign Affairs Ali Pasha and the other belongs to the bureaucrat Kastro Bey. In this report, some of the problems of various Catholic minorities in the Ottoman geography and especially the religious administrative problems they had with Vatican were discussed. After retired bureaucrat Mehmed Mansur Efendi gave a general overview of the Armenian problem, he explained the arrangements that should be made by the Ottoman Empire on this issue. The report he presented to Abdülhamid II is the fourth layiẖa. In the fifth report, it was stated by Deputy Ahmed Fazıl that the officials of the Ottoman Empire in the Eastern region could not establish a dialogue with the people. On the contrary, they gave the opportunity to put pressure on the local rulers and that injustice was done to the local people and the Christian population. Veteran captain Mehmed Ali's report also contains information about the Nestorians' beliefs, religious hierarchies and schools, as well as important data about the region where they lived. The seventh layiẖa was presented to the Supervisory Board. This time by the Van Armenian Deputy Plenipotentiary Kirkor Altcıyan, who reported that the Armenian community was also harmed during the state's operations against the komitadjis. Kolağası Mehmed Beliği Bey’s report, which was also published as a book during the Ottoman period, deals with the religious hierarchies of the Nestorians, the villages they lived in, their tribes, and the injustices committed by Mustafa Pasha, the leader of the Miran tribe. Two reports were prepared by Zohrab Efendi, an Armenian Deputy, and a few of his friends, and the other written by Zohrab Efendi alone, containing the reforms that needed to be made in the region. The content of this report was accessed from the copy that was discussed in the Council of Ministers and some decisions were taken. The tenth report was prepared by Cizreli [of Cizre] Raif Efendi, a retired bureaucrat, as a response to Zohrab Efendi’s report. The author, who is understood to be particularly knowledgeable about law, includes his objections to Zohrab Efendi, as well as the issues and suggestions he agrees with. The book includes not only reports prepared in the layiẖa format, but also newspaper publications made for the same purpose. In these articles and news, topics related to non-Muslim communities were also covered. These newspapers were Peyman, Eastern and Kurdistan Gazetesi, Tanin and Takvim-i Vekayi Gazetesi. Assessments regarding non-Muslim communities continued after the Republic. The first of these is an interview with [Provincial] Governor Haydar Bey. It is possible to find satisfactory information about Nestorians in this interview. Finally, the name of the report prepared by Civil Inspector Derviş Hüseyin Hüsnü is "Kurdish Report 1924". After giving detailed information about this issue to the Young Republic’s administration, he made some suggestions listed as items. Abdülmecit Mutaf 2 Dr Racho Donef 1 For further information see Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994, pp. 335-339. 2 I am a retired associate professor of history. I worked at the Ottoman Archives for a long time. ÖnsözTarih biliminin en önemli birinci el kaynaklarını kısaca şöyle saymak mümkündür: Antik döneme ait yapılar, arkeolojik buluntular ve yazıtlar gibi somut varlıklar; olayların yaşandığı döneme ait el yazma veya basılı kronikler; devletin resmi arşivleriyle bazı kişilerin veya kurum ve kuruluşların arşivlerindeki belgeler; gazete, dergi gibi süreli yayınlar; fotoğraf, film gibi görsel malzemeler ve anlatımlara dayalı sözlü tarih. Bu çalışmada yayınlanan “Layiẖa’lar”, devlet arşivlerine ait önemli bir belge çeşididir. Layiẖa’lar; ait olduğu dönemde yaşanmakta olan önemli bir olay hakkında, alanında bilgi veya deneyim sahibi kişi, kişiler veya kurumlar tarafından kaleme alınmış detaylı raporlardır. Üst düzey yöneticilerin görevleriyle ilgili olarak zaman-zaman veya denetlemeleri, gezileri sonucu rapor sunmaları da bir gelenektir. Devlet görevinden emekli olmuş tecrübe sahibi kişiler veya alanlarında bilgi sahibi şahıslar tarafından da sunulabilirdi.1 Öncelikle devlet başkanına veya diğer bazı kurumlara sunulan bu raporlar, devletin karşılaştığı yönetimsel, ekonomik, güvenlik, diplomatik ve en çok da sosyal konularda hazırlanırdı. Ülkeyle ilgili bir problemin detaylı olarak ele alıp incelendiği layiẖa’ların sonunda çözüm odaklı, yapıcı öneriler yer alırdı. Tarih disiplini açısından arşiv belge ve dokümanları devletin resmi görüşünü yansıtan taraflı denilebilecek kaynak iken Layiẖa’lar, bunlara oranla daha objektif olmaları açısından önemli birer kaynaktır. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti coğrafyasında “Doğu ve Güneydoğu Anadolu” olarak anılan bölgede yaşayan Müslüman olmayan toplulukların bazı toplumsal, ekonomik, asayiş vb konuları ile bölgede bulunan diğer kesimlerle olan ilişkileriyle ilgili olarak hazırlanmış Layiẖa’ların yayınlanması amaçlanmıştır. Bir tarih kaynağı olan bu raporlar Osmanlıca olarak kaleme alınmıştır. Ancak geniş bir okuyucu kitlesine hitap edebilmesi ve kolay anlaşılabilmesi için orijinal dilinde değil, günümüz diline uygun olarak sadeleştirilmiştir. Kronolojik olarak ve Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak sıralanmış olan 13 aded raporun ilki, Mareşal Halil Kamil Paşa tarafından hazırlanmış Nasturi Raporu’dur. Bedirhan Bey’in Kürt aşiretlerle birlikte 1843 yılında Nasturilere karşı giriştiği ve çok miktarda can ve mal kaybına yol açan saldırıları aktarmaktadır. Ayrıca bu konu ile ilgili yöre yöneticilerine yazılmış yazılara yer verilmiştir. Daha sonra, benzer konular üzerine hazırlanmış; birisi Dışişleri Bakanı Ali Paşa’ya, diğeri ise bürokrat Kastro Bey’e ait iki rapor bulunmaktadır. Bu raporda, Osmanlı coğrafyasındaki Katolik mezhebinden olan muhtelif azınlıkların kendi içlerindeki bazı sorunları ve özellikle de Vatikan’la yaşamış oldukları dini yönetim problemi ele alınmıştır. Emekli bürokrat Mehmed Mansur Efendi’nin Ermeni sorununa genel bir bakış sunduktan sonra Osmanlı Devletince bu konuda yapılması gereken düzenlemeleri II. Abdülhamid’e sunduğu rapor dördüncü layiẖa’dır. Beşinci raporda, Osmanlı devletinin Doğu bölgesindeki görevlilerinin halkla diyalog kuramadıkları, bilakis yerel egemenlere baskı yapma fırsatı tanıdıkları ve yöre halkıyla Hıristiyan nüfusa haksızlık yapıldığı milletvekili Ahmed Fazıl tarafından dile getirilmiştir. Kıdemli yüzbaşı Mehmed Ali’nin raporu da yine Nasturiler’in inançları, dini hiyerarşileri, okulları hakkındaki bilgilerin yanında onların yaşadığı bölge hakkında da önemli veriler içermektedir. Yedinci sıradaki layiẖa bu defa Van Ermeni Murahhas Vekili Kirkor Altcıyan tarafından Denetleme Kurulu’na sunulmuş olup, devletin komitacılara karşı yapmış olduğu operasyonlar esnasında Ermeni toplumunun da zarar gördüğünü raporlamıştır. Osmanlı döneminde kitap olarak da basılmış olan Kolağası Mehmed Beliği beyin raporu da Nasturilerin dini hiyerarşileri, yaşadıkları köyler, aşiretleri, Miran aşireti lideri Mustafa Paşa’nın yaptığı haksızlıkları ele almaktadır. Birisi Ermeni milletvekili olan Zohrap Efendi ve birkaç arkadaşı tarafından, birisi de Zohrab Efendi’nin tek başına yazdığı ve bölgede yapılması gereken reformları içeren iki rapor hazırlanmıştır. Bu raporun içeriğine, devletin Meclis-i Vükela’sında ele alınıp tartışılan ve bazı kararlar alınmış olan nüshasından ulaşılmıştır. Onuncu sıradaki rapor, emekli bir bürokrat olan Cizreli Raif efendi tarafından tamamen Zohrab Efendi raporuna bir cevap niteliğinde hazırlanmıştır. Özellikle hukuk konusunda bilgi sahibi olduğu anlaşılan yazar, Zohrab Efendi’ye olan itirazlarının yanında katıldığı konulara ve önerilere de yer vermiştir. Kitapta sadece “Layiẖa” formatında hazırlanan raporlara değil, aynı amaçla yapılmış gazete yayınlarına da yer verilmiştir. Bu makalelerde ve haberlerde de gayr-i Müslim topluluklarla ilgili konular işlemiştir. Bu gazeteler; Peyman, Şark ve Kürdistan Gazetesi, Tanin ve Takvim-i Vekayi’ Gazetesi’dir. Gayr-i Müslim topluluklarla ilgili değerlendirmeler Cumhuriyetten sonra da devam etmiştir. Bunların ilki Vali Haydar bey ile yapılan röportajdır. Bu söyleşide Nasturiler hakkında doyurucu bilgiler bulmak mümkündür. Son olarak da, Mülkiye müfettişi Derviş Hüseyin Hüsnü tarafından hazırlanan raporun adı “Kürt Raporu 1924” tür. Genç Cumhuriyet yönetimine bu konuyla ilgili detaylı bilgi verdikten sonra maddeler halinde bazı önerilerde bulunmuştur. Abdülmecit Mutaf 2 1 Daha geniş bilgi için bakınız; Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994, s. 335-339. 2 Emekli bir tarih doçentiyim. Osmanlı Arşivinde uzun bir süre çalıştım. Book Contents/İçindekilerPreface......................................................................9 “Kurdistan’s ‘Infidels’ are Unlucky People” OSMANLI DÖNEMİ 1. Mareşal Halil Kamil Paşa Raporu..........35 2. Bakan Ali Paşa Raporu..............................61 3. Bürokrat Kastro Bey Raporu..................71 4. Bürokrat M. Mansur Raporu..................77 5. Milletvekili A. Fazıl Raporu....................87 6. Binbaşı M. Ali Raporu.............................101 7. Van Ermeni Murahhası Raporu.......127 8. Kolağası M. Beliğ Bey Raporu...........145 9. Ermeni Milletvekili Raporu..............185 10. Kürt Bürokrat Raporu.....................193 11. Amed’de İTC Yayın Organı Peyman.........................................................205 CUMHURİYET DÖNEMİ 12. Vali Haydar’la Söyleşi......................247 |
Purchase Information: