Perspective: Guest-Editorial: Urhoyo aw Şurayt, Adyawma Ayna Mani Klëzamlanyo Bi Kṯawto? (Aramaic)

Hawi zabno, b Qolo Ḫiro w bi dafo d acsatv.com, bde kmitahwe b ẖalëqyoṯo, maḏco cal u šëwolo du lišono şurayt d këtlan. Harke ẖaḏërno cam ẖawro Šmuyel Xori bu šëwolo du lišonano w lo du urhoyo.

Mu yawmo qamoyo cam ẖḏoḏe mnaqašlan nëqoše cal u lišono şurayt aw cal u ţuroyo. Ban nëqoše naqqat fayët ëšme du urhoyo bas abadan lawilan mahwo w šqolo cal u urhoyo mënyo w mën latyo ğer d mërlan: U urhoyo latyo lišono d eman w lë cayišina acme, bas lišono di marduṯo catëqto d këtlanyo. Klozëm d huwenale moro, bas aydarbo? Kobëc ẖa d cozëm yaḏoce mšakle w yolëf darbone mënayye.

Qolo Ḫiro, ftiẖoyo l kul ẖa d kobëc mnaqëš u šëwolo du lišono, haka urhoyo w haka şurayt. Lo zëd w lo noqëş.

Kito ğalabe noše, këbci d këṯwi bu urhoyo, ẖa mënayye Gabriyel Afram, w lo yawmo lë mërlile: Lë këṯwët bu urhoyo! Bu caks hulile moral w ẖatta mcawanli huwwe w ğer mene ba kṯowe d kito gabi bu urhoyo.

Ḫatta ëno w Gabriyel Afram cam ẖḏoḏe, mnaqašlan šëwole mšakle gabi bu institut bi madrašto d Södertörn. Ucdo ste këtlan calaqa ţawto cam ẖḏoḏe, walaw ucdo këmnaqšina, leban latyo fayišo më hḏoḏe w lë kowe d foyiš leban më ẖḏoḏe, la´an u mede d këmnaqšina latyo mede xaş ebi w ebe, šëwolo d kulanyo.

Këtli kmo nuqţe kubac d kuleno aclayye, bëṯër kubac d cubarno bu šëwolo du lišono şurayt:

Prof. Sebastian Brock abadan cwodo cal şurayt lawile, dayëm cal urhoyo cwëdle. Kul ẖa d kobëc, kibe bu internet ẖoze u cwodano.

Prof. Otto Jastrow cwëdle cal u şurayt macërboyo, madënẖoyo, u mẖalmoyo. Meqëm mene cal u şurayt cwëdle Prof Helmut Ritter [1960], Adolf Siegel [1923], Jean Parisot [1897], Jacques Rhétore [1899], Eugen Prim [1880], Albert Socin [1880], Eduard Sachau [1870-80], Ešacyo Qalṯoyo [1880].

Ucdo ğalabe clayme, meqëm Mtakse, mğayarre i ẖiyërtaṯṯe lu şurayt, bdalle kmaqbëlile lišono d emo. Hën man nošani kkëṯwile bu ẖarf catiqo w hën ste bu ẖarf ẖaṯo. A tre lašani pozitivne.

Bas mqabël d haṯe, ëno b ëšme d Beṯ-Froso Nsibin, mën kṯowo dë frësli bu şurayt ëšmi acleyo. Ucdo ste kfërasno kṯowe, naqla ẖreto ëšmi w ëšme d ğer meni aclayyeyo.

I proža laf i ẖarayto da tmoniyat [1980] mkamela u cwodayḏa w kalyo, ëno frësli ban 1987 mgalṯo dë Nsibin bë tre lišone: Şurayt w tërki.

Bu nëqošo du lišono, kobëc kulan d huwena aktiv. Fëkrat negativne aw pozitivne, klozëm d yulfina w mawlëfina ruẖayna, anjax hawxa kowe fëhëm aclayye. Lo ëno w lo ğer meni, nošo latle ẖaq d maẖët monopol l ruẖe bu medano. I naqlayo lë kowe nëqošo w lë kowe fhomo lu šëwolo d këbcina d mafhëminale.

Aẖna këtlan tre lišone: Ḫa acmayna fayiš cayošo w hano u şurayt´yo w u ẖreno urhoyo, lë fayiš acmayna. Hano fayiš bu tarix w bi marduṯo catëqto d këtlan. Këtle ğalabe kṯowe man kmëstafëd mënayye?

Hawi jëhode w kowe jëhode lašan d miţadcër u urhoyo laẖ ẖaye bas hul ucdo šušoţo, halxo dawse la-qëddam lawi. Kmëfrës kṯowe bu urhoyo, ma kṯowani mëqqa fayde hawi lu halxo du lišono? Hano kobëc d uḏcinale! Kmulfina an nacimayḏan, a claymayḏan, nošo kẖuzena lë yalëf! Hawxa hul ema gëd mdawmina?

Harke kẖaqlan dë mšaylina qay lawi ylofo? U ğalţo b mënyo? Malfone, kṯowe, lišono, ẖarf,… aw ğer mede? Madam aẖna am morena kẖaqlan dë mnaqšina, qay halxo lawi aw lë kowe? Man gëd mnaqëš ğer mënayna u šëwolano?

Bu ray diḏi, b maḏco maẖët xabre rabe w xašune xëd: Lišono mqadšo, ẖarf mqadšo, Mšiẖo žğil buwwe, këtlan kṯowe buwwe, mawlaflan li arco kula i marduṯo,… acle.

Mtakasto, ẖuyoḏo w ẖuḏre oṯuroye, cito,… w lo yawmo lawilën program, mën kobëc lu lišono urhoyo lašan d qoyëm li rağlo? Adyawma ste latte, lo yalifi w lo mawlaffe aydarbo gëd minaqëš u šëwolano? Ţralle kul mede cal Aloho.

I naqqa d miqadëm hawxa maḏco, latyo ţëẖriwo, latyo tëpiso w latyo tëkimo. Harke kẖuzeno Gabriyel Afram fayiš bu jargon du zabno d meqëm bë 30 šne. Kmëstacmël xabre d ”oportunist, aggressivt, fiasko, hämndlysten[2]” abadan lo bi dëkṯo.

Bëṯër bi kṯawto d Afram kito hawa qwiṯo d polemik bayn lë tre nafšoṯo. Iḏa i ğaye haṯeyo, kowe ğalţo bu nëqošo, lišono abadan lë kmëstafëd mu nëqošo d kowe bu šëklano.

Ëno kubacno nëqošo, w mnaqšina, qay lë najëẖina bu cwodo du lišono? Hano këtle sababe. D ëmmina latle sababe kguẖxina cal ruẖayna.

An nëqošayḏan kobëc d howën raẖuqe mu tëštëcniyo du dëbolo. La´an, kulan, camo kamilo, qrayto w kṯawto b lišonan latlan. Bu praktik, kulan kmëẖšiwina w kmiḏicina lalin. Gëd kurxina cal darmono d xulşina mu kewano aw lo? U šëwolo u jawhar diḏe këmarno hanoyo.

Aẖna lišono d qayimina w d yatiwina acme hul adyawma u şurayt´yo, abadan latyo lišono d Urhoy. Bay yawme rwiẖe gaẖëxina buwwe w bay yawme ciqe baxina buwwe.

Adyawma ste bu rišo Afram w bëṯër kulan, bu bayto w larwal du bayto, mahwo w šqolo cam ẖḏoḏe b şurayt ksayminale, nošo mënayna b urhoyo mamlo cam nošo latle. Mawxa kumarno: Klozëm macëšina lišonan şurayt w lo urhoyo. U urhoyo ţurenale bam madrašyoṯo cëloye.

Iḏa i ẖale du urhoyo kmëmsoko bu šëkël du carabi w du cëbroyo ğalabe ğalţoyo. U carabi këtle 22 duwal b ẖaşe, ţayuṯo du cëlmo b ẖaşe, aẖna man këtlan?

Bu tarix i cito, b Awruppa 30 šne ẖaroye i Mtakasto, ẖuyoḏo w ẖuḏre oṯuroye kalën b foṯe du şurayt, lë ţralle d noẖët li kṯawto. Cam hawxa naqla ẖreto cayiš acmayna hul ucdo. Ucdo bdelan d këṯwinale, kul mëqqa d koṯe ste hano kumarno gëd zoyëd. Haw nošo kibe makle u šušoţano di sniquṯo ţabiciye d kito lu şurayt.

Aş şëroye madënẖoye, bi šato dan 1840, manẖatte bi mucawane da mbašrone amarikan b Urmi u şurayt dëṯṯe li kṯawto, mu yawmawo xliq qiyëmto dë kṯowe, mgale, frose, kaṯowe, omure, mtarjëmone w yaḏoce.

Meqëm bë kmo šne azzi l Urmi, tamo hawino sëhḏo la clayme w la claymoṯo bu lišono d emayye aydarbo quranwo w këṯwiwo. Ḫatta b Ţahran ẖzeli nafs du mede. Hul ucdo ste nafs du lišono kmulfile bi goluṯo.

Ucdo ẖaṯo, bi goluṯo gabayye ste bdele nëqošo bu cwodo du ẖarf latini. Yaḏoce w kaṯowe sëmme sistame lu ylofo. Këtli ma kṯowani gabi bu institut.

Adyawma aq qaroye w ak kaṯowe d kito bu şurayt madënẖoyo ğalabene. U sabab hënne urhoyo aw lišana catiqa lë kqorën w lë kmaqrën. Mawxa xayifo kyulfile.

Aẖna am macërboye qaroye w kaṯowe bas bu urhoyo këtlan. Hani ste ağlab kuhne w šamošene. Kqorën w kkëṯwi urhoyo ğalabe mẖaddëdo bas cam nošo žğaliye lë kmëžğoli. B dukṯe kmëžğoli şurayt aw carabi.

Mqabël d haṯe bu şurayt heš ẖaṯo bdele qroyo w kṯowo, meqëm b naqla ẖḏo latwo.

Ğer mede u šëwolo du cwodo du şurayt d hawi bu aṯro das Sovyet´yo. Tamo bu ẖarf latini cwid, adyawma ma kṯowani w ma mgalani ste kito b iḏi, man d obëc kibe d oṯe w ẖoyër aclayye. U ẖa d kobëc ste kibi mšayacnole kopya mënayye.

U cwodano qay kali? Kumarno Afram maḏco ğalabe nëquşo këtle. Cal dukṯe du šëwolo latyo harke, kţurenole lu nëqošo i naqqa d oṯe dawre.

At tërk bi šato dan 1928 ţralle mu lišono osmanli w mu ẖarf carabi. B dukṯe du tërki catiqo mëdde lišono tërki ẖaṯo, b dukṯe du ẖarf carabi mëdde latini. Adyawma at tërk bi hëwwiyaṯṯe ḏacifi? Kumarno lo, bu caks i hëwwiyaṯṯe qawyo ğalabe.

Afram bi masale dak kurmanj ste latyo more d maḏco. Ak kurmanj d Tërkiya kmëžğoli kurmanji, bdalle bu kṯowo du kurmanji b ẖarf latini. Harke këtwolën mëškële, mi alfaba tërki mëstacmëlina i i dlo nëqto aw lo? Hën mëstacmëlulle w hën lo. Ucdo šralle u qaţrano, haw kmëstacmëlila.

Ak kurmanj du Cëraq kmëžğoli şorani [latyo kurmanji], hawi zawno yarixo kkëṯwi u şorani b ẖarf carabi. Mëškële lawilën. Ucdo hënne ste këbci d saymi i alfaba latini. U ẖa d kobëc oḏëc bu medano šroloyo aw lo, kibe dë mfarëj cal at talawizyone d Barzani w d Ţalabani.

Bu tarix awwël naqla ab babayḏan kṯëwwe lišonan baẖ ẖarfat basmore. Aẖ ẖarfat qamoye hanine, cal d këtne hani qamoye, klozëm d ducrinalën?

Bëṯër mu ẖarf basmoro, tmone naqlat ẖrene bu tarix mbadli aẖ ẖarfat du lišonayḏan. Hawi xşara ëlla fayde lu lišono?

Këmarno hawi fayde lu lišono, la´an ab babayḏan malaxxe cam u zabno, sëmme ẖarfat modern. Maqballe d howën modern! W dlo šušoţo bu lišono lë këwewo.

Ucdo ste kumarno b cayni dukṯona, këbcina xëd camo šušoţo aw lo? U ẖa d kobëc ţër bode koṯëw…

Ëno kkëṯawno lišono şurayt b ẖarf latini, u ẖa d roẖëm kibe d koṯëw xëdwoṯi bu latini, u ẖa d kobëc ste kibe w ţër koṯëw bu ẖarf catiqo. Më gabi abadan kloyo layto w lë kowe nošo ste d kole b foṯe du medano. Madam camona, camo dlo lišono lë kowe.

[1] Bu šëwolano lašan zëd maḏco, mqabël du lišono şurayt dlë mëkṯëw xëd lišono, ẖuru bi mgalṯo d Ḫuyoḏo šato 1981, 1982, 1983, 1984, 1985,… b lišono swedi, tërki, carabi w urhoyo.

[2] Yacni şahyo du ẖayf aw du intiqam bu lišono swedi.